Ստորև ներկայացնում ենք «Հայոց ցեղասպանությունը վրաց պարբերական մամուլում 1914-1918 թթ» գրքի հերթական` 18-րդ հատվածը: Այս մասում ներկայացնում ենք «Վրաստան» եւ «Ժողովրդական թերթիկ» վրացալեզու պարբերականներում, 1916 թվականի փետրվար-մարտ ամիսներին հրապարակված հոդվածների հայերեն տարբերակները:

Վրաստան 1916/02/14 #35

Հայերի կյանքը

Մոսկվայի հայկական հանձնաժողովը հեռագրով հարց է ուղղել քաղաքների միության հոգաբարձու Խատիսովին․ ցանկանում է տեղեկանալ Արզրումից, Մուշից և Խնուսից փախուստի դիմած հայերի թվաքանակի ու ընդհանուր վիճակի մասին, որպեսզի օգնություն ցուցաբերի: «Հորիզոն»-ը հեռագիր է ստացել. Արզրումում հայերը մեծ թվով սեփականություն են թողել և անհրաժեշտ է տղամարդկանց ուղարկել, որպեսզի տիրություն անեն:

Վրաստան 1916/02/17 #37

Հայերի կյանքը

Բաթումիից «Հորիզոն»-ին տեղեկացնում են, որ այս օրերին Արխավի շրջանից բերել են 15 մահմեդական հայի: Հայկական կենտրոնական հանձնաժողովը վերջին նիստի ժամանակ որոշում է կայացրել՝ օգնել Արզրումի կողմերում մնացած հայերին, նրանց համար հավաքել տաք հագուստ և սնունդ:

Վրաստան 1916/02/19 #39

Հայերի կյանքը

Արզրումի գրավումից հետո Թբիլիսիում գտնվող աքսորվածները մարտունակ են և ասում են, որ պատրաստ են հայրենիք վերադառնալ: Նույնիսկ մի քանի խումբ է ուղարկվել: Օդեսայի քաղաքապետը հայկական «Պատերազմը և հայերը» ամսագրի հրատարակչության թույլտվություն է տվել: Մոսկվայի հայկական հանձնաժողովն Արզրումի հայերի վիճակը պարզելու համար մարդ է ուղարկել:

Վրաստան 1916/02/21 340

Հայերի կյանքը

Ժնևից «Մշակ»-ին տեղեկացնում են, որ Ժնևում աքսորված հայերի համար հավաքվել է 10 հազար ֆրանկ, որից 2 հազարն ուղարկել են կաթողիկոսին` Ուրմիայի փախստականների համար: Արզրումից «Հորիզոն»-ին տեղեկացնում են. քաղաքում մնացել է 20 հայ աղքատ ընտանիք և շատ երեխաներ: Խանութներն ու կրպակները կողոպտված են՝ հիմնականում պարսիկների կողմից: Թեմական տունն այրվել է: Մնացած հայերն ասում են, որ 10 ամիս առաջ հայերին վերաբնակեցրել են Արզրումից:

Վրաստան 1916/02/25 #43

Աքսորված հայերը

Հայ հասարակական հիմնարկները տեղեկություններ են ստանում, որ Ռուսաստանի զինվորների կողմից նոր գրավված տեղերից հայերը փախչում են: Նման շատ փախստականներ են եկել Ալաշկերտ:

Վրաստան 1916/02/26 #44

Թբիլիսիի քաղաքային խորհրդի անդամ Ա. Մ. Արղութինսկին, խորհրդի խոսնակ Խունունցը և բժիշկ Մինասյանցը վերադարձել են Արզրումից: Նրանց խոսքերով, Արզրումում այժմ մոտ 90 հայ է մնացել և մոտ 25 հազար օսման: Սարիղամիշից նահանջելու ժամանակ, օսմանցիները հայերի մեծ մասին վերաբնակեցրել են Միջագետքում:

Ժողովրդական թերթիկ 1916/02/27 #513

Հայերի կոտորածը

Հայկական տնտեսական հասարակությանն Ալաշկերտի Կարակլիսից տեղեկացնում են. փախստականների թիվն աճում է, ամեն օր փախստականներ են գալիս Խնուսից և Մուշից: Նրանց մեջ շատ են հիվանդները, վիրավորներն ու խեղվածները: «Հորիզոն»-ին տեղեկացնում են, որ Արզրումում մնացել է մոտ 100 հայ, որոնց մի մասին պետք է տեղափոխեն Կովկաս: Բայկալի կողմերից «Հորիզոն»-ին տեղեկացնում են, որ Բերյոզովկա կանգառի մոտակայքում օսմանյան կողմերից 349 գերի կա, այդ թվում 30-ը հույն են, իսկ 319-ը` հայ:

«Մշակ»-ի հաղորդմամբ` «Հայ ընդհանուր բարեգործական միության» հոգաբարձուները մոտ ապագայում պատրաստվում են հավաքվել Եգիպտոսում:  Հավաքին հրավիրված կլինեն Ռուսաստանի և օսմանյան հայերի ներկայացուցիչներ: Հավաքի նպատակն է կոչ անել կովկասյան հասարակությանը` օգնել «Հայ ընդհանուր բարեգործական միության»-ը, որը ղեկավարում է Եգիպտոսում գտնվող Պողոս Նուբար Փաշան։ Միության նպատակն է հիմնադրամի հզորացմամբ օգնել Հայաստանի վերածննդին:

«Մշակ»-ին տեղեկացնում են՝ առաջիկայում Երևանից Արզրում է ուղարկվելու «Պատերազմից տուժածներին օգնություն ցուցաբերող Մոսկվայի հայերի հանձնաժողով»-ը: Հանձնաժողովի կազմում են` բժիշկ, ֆելդշեր և սանիտարներ: Քարավանատանն աքսորվածների համար նորից բացվել է որբ երեխաների ապաստանը` որը նախատեսված է 100 երեխայի համար:

Ժողովրդական թերթիկ 1916/02/27 #513

Արզրումից Թբիլիսի են վերադարձել քաղաքի ղեկավարության անդամ թավադ Ա. Մ. Արղութինսկի-Դոլգոռուկովը, խոսնակ Ի. Ն. Խունունցը և բժիշկ Մինասյանցը: Նրանց խոսքերով, այժմ Արզրումում 25 հազար օսման և 90 հայ են բնակվում: Օսմանցիների նահանջելու ժամանակ հայերին վերաբնակեցրել են Միջագետքում:

Վրաստան 1916/02/28 #46

«Հայաստանի ազատագրումը»

Արզրումի գրավումից հետո, հոլանդական «Տելեգրաֆ» թերթում նամակ է հրապարակվել «Հայաստանի ազատագրումը» խորագրով, որտեղ ասվում է. Ռուսաստանի բանակը հաղթել է և ցրել Օսմանյան կայսրության 200 հազարանոց զորքին: Հոգին տված Հայաստանը կենդանացել է, քանի որ, այս տեսանկյունից, ռուսական կողմի գրավումը հավասար է ազատագրման: Գերմանիան այժմ չի կարողանա Անատոլիայից դուրս քշված զինվորներով բանակ կազմել և Ռուսաստանի բանակին, առանց խոչընդոտի, կարող է միանալ Միջագետքում գտնվող անգլիական բանակը:

Վրաստան 1916/03/1 #47

Հայերի կյանքը

Աքսորվածների իրավիճակին ծանոթանալու նպատակով Թբիլիսի է ժամանել Անգլիայի խորհրդարանի անդամ Բեկստոնը: Հայերի կենտրոնական հանձնաժողովը և Կովկասյան հայերի բարեգործական հասարակության ներկայացուցիչ Շարաթյանը տեղեկացնում են, որ ավարտել են Պարսկաստանի և Կովկասի տարածքում գտնվող աքսորված քրիստոնյաների մարդահամարը:

Վրաստան 1916/03/2 #48

Հայերի կյանքը

Պատերազմից տուժածներին օգնություն ցուցաբերող քաղաքային կենտրոնական կոմիտեին կից գործող հանձնաժողովի ղեկավար Ա. Առաքելյանցը գեներալ Թամամշևին է ներկայացրել փախստականների ցուցակը և խնդրել 88 հազար մանեթ փոխանցել՝ ընթացիկ տարվա հունվարին, փետրվարին և մարտին, փախստական հայերին, ասորիներին, ռուսներին և լեհերին պահելու համար:

Մուշ քաղաքում այժմ 1000 աքսորված կա: Սասունից եկել են 160-ը: Խնուսում աքսորվածների թիվը գերազանցում է հազարը: Խնդրում են արագ տաք հագուստ ուղարկել: Կովկասի տարբեր վայրերից՝ Արզրումից, Շուշիից, Սասունից և այլն, խմբերով Թբիլիսի են գալիս փախստական հայեր: Նրանք ցանկանում են վերադառնալ իրենց տները, սակայն, քանի որ ռազմական գերատեսչությունից վերադառնալու թույլտվություն առայժմ չկա, ստիպված են սպասել Թբիլիսիում: Ավելի լավ կլինի փախստականները մնան այնտեղ, որտեղ դեռևս մնում են և երբ հնարավորություն կլինի «Հորիզոն» թերթը կտեղեկացնի նրանց:

Ամերիկայից Թբիլիսի է ժամանել հայ կամավորների երկու ջոկատ: Նրանք շուտով կուղարվեն պատերազմի դաշտ:

Վրաստան 1916/03/8 #53

Հայերի միջև

Աքսորված հայերի հայրենիք վերադառնալու հարցով հայ հասարակության ներկայացուցիչները ժողով են անցկացրել: Որոշվել է աջակցել միայն աշխատանքի ունակ տղամարդկանց վերադարձին և այն էլ այնպիսի վայրեր, ինչպիսին է օրինակ` Ալաշկերտի, Վանի և Մելազկերտի կողմերը: Միևնույն ժողովին որոշվել է հիմնել փախստականների հոգածության բոլոր կոմիտեների բյուրո, որն իրավունք կունենա անհրաժեշտ օգնության համար ուղիղ դիմել կառավարությանն ու հասարակական հաստատություններին:

Վրաստան 1916/03/11 #56

Հայ կաթողիկոսը 10 հազար մանեթ է փոխանցել օսմանյան հայերի ավերված տները վերականգնելու նպատակով ձեւավորված հանձնաժողովին։

Հայրենիք 1916/03/13 #309

Խառնաշփոթ Ստամբուլում

Անցած շաբաթ Ստամբուլում սննդի թանկացման պատճառով խառնաշփոթ է սկսվել: Այնտեղ հայտնվել են «արշավողներ», ովքեր հարձակվել են խանութների վրա, թալանել հայերի ու հույների տները: Խառնաշփոթը կասեցրել են զենք կիրառելով:

Վրաստան 1916/03/29 #70

Քայիրից տեղեկացնում են. Օսմանյան Հայաստանն ազատագրող բանակն արդեն 25 հազար մարդ է ուղարկել:

Վրաստան 1916/03/31 #71

Օսմանյան կայսրության գրեթե բոլոր քաղաքներում խառնաշփոթ է սկսվել: Ժողովուրդը վրդովված է գերմանացիների վրա և երիտթուրքերին համարում են հայրենիքի դավաճաններ:

Հավաքածուն հրապարակվել է «Վրաստանի հայ համայնք» կազմակերպության կողմից և «Հայ-եվրոպական ֆեդերացիա հանուն արդարադատության և ժողովրդավարության» Վրաստանի գրասենյակի աջակցությամբ: Աշխատանքում տեղ են գտել հայոց ցեղասպանության մասին Վրաստանի խորհրդարանի ազգային գրադարանի վրացական տարեգրության բաժնի նյութերը: Ծրագրի հիմնական նպատակն է` թեմայի շուրջ ծանոթացնել վրաց ընթերցողին խորհրդարանի արխիվային նյութերի հետ: Հավաքածուն պատրաստել են` Գևորգ Յագուտովը, Ռազմիկ Բադալյանը, Արթուր Միրզոյանը, Էդուարդ Սահակյանը, Ալեքսանդր 0հանյանը: